شهر تاریخی بلقیس

این شهر در ۳ كیلومتری جنوب شرقی اسفراین قرار دارد و از ویرانه‌های قدیمی اسفراین به شمار می‌رود. این بنای عظیم گِلی پس از ارگ بم دومین بنای گلی ایران است اما به دلیل استفاده از خاك آن برای كشاورزی، وسعت زیادی از زمین‌های آن از بین رفته است. مساحت این شهر ۴۸۶۰۰ مترمربع می‌باشد كه بر روی تپه‌ای در ارتفاع ۶ الی ۹ متری قرار گرفته است. این شهر بر اساس اسلوب معماری ساسانی ساخته شده و شامل سه بخش كهن‌دژ، ربض و شارستان بوده و ۲۹ برج با ارتفاع‌های مختلف داشته كه اغلب آن‌ها ویران شده‌اند. در این شهر یك آتشكده نیز وجود دارد. در كاوش‌های باستان‌شناسی قطعات چینی‌های سبز رنگ و همچنین چینی‌های گل و بوته‌دار لاجوردی بر زمینه سفید مربوط به عصر صفوی به دست آمده است. به نظر می‌رسد این شهر در دوره صفوی متروك شده و شهر اسفراین به حدود ۳ كیلومتری شمال این ویرانه‌ها منتقل شده است.

 ثبت جهانی شهر تاریخی بلقیس
آبان ماه سال 91 بود كه مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌شمالی خبر از انجام اقداماتی برای ثبت جهانی شهر تاریخی بلقیس اسفراین داد.

این شهر كه روزگاری در حاشیه جاده ابریشم قرار داشته است، جزء عظیم‌ترین میراث‌های خشتی ایران پس از ارگ بم است.

شهر بلقیس در ۳ كیلومتری جنوب غرب شهر كنونی اسفراین قرار گرفته است كه بالغ بر ۱۸۰ هكتار وسعت دارد. این شهر از یك مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان شامل: برج و بارو، مقبره شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منار تپه (مسجد جامع)، كوره سفالگری، آب انبار، بازار، كاروانسرا، بنای معروف به یخدانها و یك گورستان وسیع در نزدیك دروازه شرقی تشكیل شده است.

سالم‌ترین و همچنین برجسته‌ترین اثری كه بر بقایای شهر بلقیس برجای مانده است ارگی است كه دارای ۲۹ برج به ارتفاع حدود ۱۱ متر است و جزو بزرگ ترین قلعه های باستانی ایران است. این قلعه سازه بزرگ خشتی و چینه ای و وسعتی حدود ۵۱ هزار مترمربع دارد و همچنین در اطراف ارگ یك خندق وسیع وجود دارد كه نفوذ ناپذیری قلعه را دشوارتر می ساخته است.

از لحاظ قدمت استناد به متون تاریخی در قبل از اسلام‌آباد و شكوفا بوده و در سال ۳۱ هجری توسط مسلمانان فتح می‌شود و طبق یافته‌های باستان شناختی قدیمی ترین استقرار در این شهر تاریخی كه تاكنون شناسایی شده مربوط به اواخردوره ساسانی – صدر اسلام است و زندگی در آن تا پایان دوره صفوی به طور مداوم جریان داشته است.

بالاخره این شهردر اواخر دوران طهماسب دوم و ابتدای حكومت نادر یعنی در سال ۱۱۳۱ هـ. ق توسط افاغنه كاملاًویران و در هم كوبیده شد. به نحوی كه جایگاه پیشین خود را از دست داد از این زمان كم‌كم اسم افسانه‌ای بلقیس بر روی خرابه‌های شهر قدیمی اسفراین گذاشته شد.

وجه تسمیه شهر بلقیس
مورخان و جغرافی دانان اسلامی از اسفندیار پسر گشتاسب به عنوان بنیان گذار این شهر نام برده‌اند. الحاكم مؤلف تاریخ نیشابور از تعلق خاطر قباد (كواذ) ساسانی به آن یاد كرده و نوشته كه قباد اسفراین را «مهرجان» خطاب می كرده است.

 بیهقی نیز نام اسفراین را «اسپرآئین» خوانده و آن را مركب از «اسپر» به معنای سپر و «آئین» به معنای راه و روش دانسته است.

نام این شهر به صورت‌های سبراین (حدود العالم)، سفراین (تاریخ سیستان)، اسپراین (بیهقی)، اسپرایین (برهان قاطع)، و اسفرائین (ثعالبی، یتیمة الدهر، یاقوت و قزوینی) نیز آمده است. اما گویاترین و موثق ترین سند، كه هیچگونه دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته و زیر نظر حكومت مركزی بوده و نام این شهر كهن را به مدت ۷۰۰ سال یعنی از زمان مغولان تا اواخر حكومت صفوی زنده داشته، سكه است.

این سكه مربوط به زمان فرمانروای قاان العادل از حاكمان ایلخانی است كه در شهر اسفراین ضرب گردیده است.

 مجموعه بناهای شهر بلقیس

ارگ تاریخی بلقیس
ارگ بلقیس كه برجسته ترین اثر این محوطه است كه مساحتی بالغ بر ۵/۵۱۷۱۲ متر مربع را در بر گرفته و ۳۰ برج در اندازه های مختلف در گرداگرد آن تعبیه شده و از هر سو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلی به كار رفته در ساخت قلعه گل/چینه است كه در بخش‌های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحكام بیشتر استفاده شده است.

دروازه ورودی اصلی آن درضلع شمالی با یك پیشامدگی به داخل شارستان مشخص است كه كه امروزه بیشتر بخش‌های آن تخریب و به صورت تلی از خاك در آمده است. فضای داخلی قلعه با حفاری¬های قاچاق به كلی مضطرب شده و فقط از این ارگ بزرگ كه زمانی دارای سه طبقه فضای معماری بوده تنها یك پوسته گلی باقی‌مانده است. با توجه به شواهد ارگ بلقیس برخلاف برخی قلعه‌ها بر روی سطح هموار دشت ایجاد شده و در اطراف آن خندقی را ایجاد كرده‌اند.

اولین دوره استقرار در ارگ طبق اشارات متون تاریخی و یافته‌های باستان شناسی به دوره سلجوقیان برمی گردد و بعد از این زمان چندبار در ارگ فعالیت‌های مرمتی و ساخت و ساز در پیكره آن دیده می‌شود. ارگ آخرین بار توسط افغان‌ها به تصرف درآمد و به طور كامل تخریب شد اما با این وجود خانواده‌هایی به طور مستقل تا اواخر قاجار نیز در این مكان زندگی می كرده‌اند.

مجموعه آثار شارستان (محدوده عمومی شهر)
این بخش شامل محلات مختلف شهر می‌شود كه با یك دیوار خشت و گلی/چینه‌ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش‌های مختلفی قرار گرفته كه عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و كارگاهی، قبرستان و.... با توجه به شواهد و كاوش‌های باستانشناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیم ترین بقایای سكونت طبق سكه مكشوفه كه مستندترین داده باستان شناسی است به سال ۱۹۱ ه. ق تعلق دارد. امااشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهد.

تپه منار (مسجد)
تپه منار مهم ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می‌آید كه كتب جغرافیایی و سفرنامه‌ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده‌اند.

كوره سفالگری
یكی از مهمترین نتایج سومین فصل كاوش در شارستان شهر بلقیس كشف یك كوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هـ. ق است كه دارای بخش‌های مختلفی چون، آتشدان در بخش تحتانی، تاقچه‌ها به منظور گذاشتن سفال، سكوی پخت به منظور آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و گنبد كه بر روی تمامی این سازه‌های ایجاد می گردیده است. این كوره سفالگری اولین كوره سفالپزی به دست آمده از شهر تاریخی بلقیس و محدوده خراسان شمالی است كه از آن به منظور پخت سفال‌های لعاب دار با لعاب فیروزه‌ای مورد استفاده قرار می گرفته است.

آب انبار
هنگام پیگردی جهت روشن كردن وضعیت پی و مصالح به كار رفته درساختار دیوار شارستان شهر بلقیس برای مرمت اضطرای در سال ۱۳۹۰ در ضلع جنوبی شارستان شهر بخش كوچكی از یك سازه آجری شامل سردر ورودی و تعدادی پله كشف گردید كه احتمال می رفت این سازه بقایای یك آب انبار است طی كاوش فصل پنجم شهر تاریخی بلقیس جهت روشن شدن وضعیت این ساختار یك ترانشه در ادامه سازه های قبل ایجاد گردید كه مدتی پس از كاوش منجر به نمایان شدن بخش عظیمی از مخزن گردید، این قسمت از بنا به شكل یك دایره به قطر ۲۵/۴ و عمق ۵ متر در دل زمین با شفته اهك و آجر ایجاد گردیده است و قسمت داخلی آن بدون اندود بوده و تنها درنزدیك كف سازه حدود ۱ متر دارای یك اندود نازك آهك است.

مقبره شیخ آذری
شیخ‌فخرالدین حَمزه (فرزند علی ملك) طوسی اسفراینی بیهقی متخلّص به «آذری» از مشایخ و شعرای مشهور قرن هشتم هجری است كه بخشی از روزگار خود را در هند و بیشتر را در ایران سپری كرد. پدرش علی ملك (و در بعضی مآخذ: علی‌مالك، عبدالملك) از اعیان اسفراین و از رجال سربداران بیهق بود و چون به سال ۷۸۴ در اسفراین ولادت یافت و چندگاهی در طوس اقامت گزیده بود و به طوسی و اسفراینی اشتهار یافت و بدان سبب كه در ماه آذر زاده شده بود خود را آذری نامید.

آذری بعد از طی مراحل سلوك و پس از دومین زیارت كعبه و اقامت در مكّه و بازگشتش از آن دیار، به هندوستان رفت و ملازم سطان‌احمدشاه بهمنی گردید و عنوان ملك‌الشعرائی او را یافت و وی را مدح گفت و به دستور آن شهریار نظم بهمن‌نامه را آغاز كرد و هنگام تقدیم نسخهٔ ناتمام آن به احمدشاه اجازه بازگشت به وطن خود را خواست امّا مقبول نیفتاد تا آنكه بعد از چندی به وساطت شاهزاده علاءالدین پسر احمد شاه اجازه مراجعت یافت به شرط آنكه نظم بهمن‌نامه را در خراسان دنبل كند و البته آذری وعدهٔ خود را به انجام رسانید.

وفاتش در هشتاد و دو سالگی به سال ۸۶۶ در اسفراین اتفاق افتاد و در همانجا به خاك سپرده شد و آرامگاهش هنوز زیارتگاه مردم است.

توصیف بقعه شیخ آذری
بقعه حمزةبن علی ملك آذری از بناهایی است كه در محدوده شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار گرفته و با شماره ۴۴۹۷ به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این بنا از دو فضای معماری در ابعاد متفاوت تشكیل شده كه بخش جنوبی بنا به عنوان نمازخانه مطرح است و بخش شمالی آن مدفن و آرامگاه شیخ شناخته می‌شود. این بنا باتوجه به تخریب‌های كه صورت گرفته در سال ۱۳۹۰ از سوی پایگاه شهر بلقیس مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.